In opdracht van Witte Rook heb ik de tentoonstelling De Vrijstaat – land van 49m² in samenwerking met Esther van Rosmalen gecureerd. De tentoonstelling was te zien vanaf 30 augustus tot en met 28 september 2025 in de StadsGalerij te Breda.

De titel van de tentoonstelling verwijst naar het project 49m², dat de basis heeft gelegd voor de tentoonstelling, en de samenwerking met kunstenaar, sociaal activist Gerrit Jan Smit en oprichter van 49m². Het project 49m² bestaat sinds 2016 en is gestart met een unieke overeenkomst tussen kunstenaar Gerrit-Jan Smit en de Gemeente Breda. Binnen dit contract is vastgelegd dat een stuk grond van 7 x 7 meter in het Zaartpark Breda twintig jaar lang niet wordt onderhouden, met als gevolg dat iedereen mag ingrijpen – behalve de overheid. Daarmee ontstond een uitzonderlijke situatie: een stukje grond zonder regels, waar je geen rechten of plichten hebt, en als kunstenaar vrij je werk mag plaatsen, een unicum in onze overgereguleerde openbare ruimte. Deze juridische constructie vormt de basis voor een artistieke vrijstaat waarin eigenaarschap en vrijheid versus verantwoordelijkheid in de publieke ruimte onderzocht worden.

Wat ooit begon met één kunstenaar is vanaf 2020 binnen het programma van Witte Rook uitgegroeid tot een seizoensgebonden artist-in-residence. Ieder seizoen wordt een kunstenaar uitgenodigd om de plek gedurende drie maanden te beheren en te observeren, in relatie tot het eigen werk, de omgeving en de voorbijgangers. Iedere kunstenaar geeft daar op eigen wijze invulling aan, waarmee 49m² is uitgegroeid tot een plek van onderzoek, inspiratie en experiment.

Zaaloverzicht De Vrijstaat - land van 49m², 2025. Foto: Stijn Terpstra

Hoe complex onze samenleving is, zo is het Zaartpark waar deze 49m² is gehuisvest minstens zo ongewoon. Als ecologische bufferzone tussen de stad en de natuur heeft het de belangrijke functie van een wateroverloopgebied; het is het beekdal van de Aa of Weerijs en bedoeld om het stroomgebied van het water een beetje vrijheid te gunnen. De vrijstaat, die 49m² is, beperkt zich tot de – vaak natte en zompige – grond waarvan inmiddels vele kunstenaars zich voor de duur van een seizoen eigenaar hebben genoemd. Dat is hoe we meestal het eigenaarschap inrichten, het bezit van grond, maar lucht en water hebben een minder heldere begrenzing en worden vooral gecontroleerd met metingen en data. Iedere kunstenaar voegt iets met de eigen observatie van deze 49m² toe en zo worden ervaringen en meningen verzameld als ruwe data.

In 2025 is het project bijna halverwege: negen jaar liggen achter ons en in september startte het tiende jaar. Hoewel de plek zelf weinig grote veranderingen laat zien is de wereld daarbuiten in een grootschalige versnelling gekomen: van de coronaperiode tot de impact van oorlog, verharding in de samenleving, groeiende zorg om het klimaat en de steeds grotere druk op de publieke ruimte. Hoewel deze 49m² geen natuurlijke rijkdommen kent of over een strategische positie beschikt is de symbolische waarde enorm gestegen; een plek die van iedereen is, maar waar niemand echt iets over kan zeggen roept herinneringen op aan de historische ‘meent’ ook wel bekend als ‘gemene grond’. Zo is 49m² een onderzoek, een kunstwerk, een park, een ecologische vrijhaven, een vrijstaat waar alleen belanghebbenden een stem hebben, ongeacht of ze dier, mens of plant zijn. Tegelijkertijd gebeurt er helemaal niets als je de stalen begrenzing oversteekt, behalve als de plek die je verbeelding doet werken.

De deelnemende kunstenaars zijn: Ahn Sung Hwan, Bo Emmens, Britte Koolen, Edward Clydesdale Thomson, Letizia Artioli, Maud van den Beuken, de Onkruidenier, Penelope Cain, Sabina Timmermans en Urša Prek.